Hình thức ‘phạt tiền thay cho phạt tù’ trong một số tội danh kinh tế đang trở thành một chủ đề nóng trong quá trình cải cách thể chế và tư pháp tại Việt Nam. Hình thức này không chỉ mang lại sự linh hoạt trong việc xử lý các vụ án kinh tế mà còn phản ánh xu thế tư pháp hiện đại, giúp tăng tính phục hồi và hiệu quả kinh tế trong công tác thi hành án. Tuy nhiên, việc giảm án dựa trên khắc phục hậu quả đang đặt ra nhiều câu hỏi về công lý, răn đe và niềm tin vào hệ thống pháp luật.
Trong bối cảnh cải cách thể chế và tư pháp, Nghị quyết 68-NQ/TW đã đặt nền móng cho xu hướng ‘phi hình sự hóa’ các vi phạm kinh tế. Để làm rõ hơn vấn đề này, chúng tôi đã có cuộc trao đổi với TS Nguyễn Hoàng Hiệp – Chủ tịch Hội đồng Khoa học Viện Nghiên cứu Tin học & Kinh tế Ứng dụng, chuyên gia pháp lý về luật kinh tế. TS Nguyễn Hoàng Hiệp cho rằng, việc giảm án tù đáng kể cho các bị cáo đã nộp lại toàn bộ tài sản chiếm đoạt đang gây ra nhiều lo ngại trong xã hội. Nhiều ý kiến cho rằng, điều này có thể tạo ra tâm lý ‘cứ phạm tội rồi khắc phục bằng tiền để thoát tội’.
Ông Hiệp cũng nhấn mạnh rằng, việc khắc phục hậu quả không thể và không nên được coi là ‘tấm vé’ miễn tội, vì điều này dễ làm xói mòn niềm tin vào công lý và gây mất công bằng trong xã hội. Khi đã gây ra sai phạm, những người vi phạm phải nhận thức rõ rằng hành động của họ đã vi phạm pháp luật. Ông Hiệp đề xuất rằng, nhà nước cần ban hành các quy định hướng dẫn cụ thể về mức độ giảm án tương ứng với tỷ lệ khắc phục hậu quả, mức độ tự nguyện, và thời điểm nộp lại tài sản.
Về yêu cầu ‘không hình sự hóa các quan hệ dân sự, kinh tế’, ông Hiệp cho rằng đây là một yêu cầu rất đúng đắn, cấp thiết và thể hiện tư duy cải cách mạnh mẽ trong điều hành thể chế kinh tế – pháp lý của Đảng và Nhà nước ta. Muốn vậy, pháp luật cần phân biệt rõ giữa rủi ro kinh doanh, vốn là điều không thể tránh khỏi trong cơ chế thị trường, với hành vi vi phạm pháp luật hình sự, để tránh việc hình sự hóa không cần thiết các quan hệ dân sự, kinh tế.
Ông Hiệp cũng đề xuất rằng, cần hoàn thiện pháp luật dân sự, thương mại và hình sự theo hướng minh bạch, phân định rõ các tiêu chí nhận diện tội phạm kinh tế; ban hành hướng dẫn liên ngành về phân biệt tranh chấp dân sự và hành vi hình sự; nâng cao năng lực chuyên môn của cơ quan tiến hành tố tụng, đặc biệt trong lĩnh vực kinh tế, tài chính, đầu tư; bảo vệ quyền kinh doanh chính đáng, đồng thời không để những kẽ hở pháp lý bị lợi dụng để né tránh trách nhiệm hình sự thật sự khi có dấu hiệu lừa đảo, chiếm đoạt.
Cuối cùng, ông Hiệp cho rằng, hình thức ‘phạt tiền thay cho phạt tù’ trong một số tội danh kinh tế không chỉ là một lựa chọn chính sách linh hoạt, mà còn là một xu thế tư pháp hiện đại trên thế giới nhằm tăng tính phục hồi và hiệu quả kinh tế trong công tác thi hành án, giảm tải cho hệ thống nhà tù và tòa án, đồng thời khuyến khích người phạm tội khắc phục hậu quả, nộp lại tài sản, hợp tác với cơ quan pháp luật để giải quyết các vụ án được nhanh chóng và đạt hiệu quả cao.
